عباد الرحمن کیانند؟

تواضع یکی از خصلت های نیکوست که در آیات و روایات مورد تأکید و ستایش قرار گرفته است. علاوه بر آیاتی که به طور مستقیم در مورد تواضع وارد شده است، تمامی آیاتی که مؤمنین را از تکبر منع کرده اند و متکبران را مورد نکوهش قرار داده اند نیز در واقع به این صفت توصیه می کنند.

انسانی وارسته بود که با کوهی از معرفت، چنان فروتن زندگی کرد که نمی توان لقبی جز بنده صالح و شایسته به وی داد. چه بلند است مقام میرزا که با وجود علم و کمالات بی شمار، هرگز اجازه نمی داد کسی دست او را ببوسد. هیچ گاه سخنان خود را در منزل به صورت امر و نهی بیان نمی کرد و با وجود کهولت سن، گاه در کنار حوض آب لباس های خود را می شست یا حیاط را جارو می کرد. هم ردیف شاگردانش بر زمین می نشست و هیچ گاه برای خود جای خاصی را در نظر نمی گرفت. او با فروتنی تمام بر روی دو زانو می نشست و بدون اینکه به جایی تکیه کند، با تبسّم آمیخته با ادب و احترام درس می داد. همین احترام به شاگردان و حفظ شخصیت آنها، موجب رونق درسش می شد. هنگامی که یکی از شاگردان پرسشی بی جا می کرد و موجب خنده دیگران می شد، برای اینکه او را از شرمندگی درآورد، سخن وی را به وجهی پسندیده تعبیر می کرد و آن گاه پاسخی شایسته بیان می فرمود. این چنین بود که حوزه درس مرحوم میرزا جواد آقا تهرانی، حلقه انس و محبت گشته بود.

تواضع یکی از خصلت های نیکوست که در آیات و روایات مورد تأکید و ستایش قرار گرفته است. علاوه بر آیاتی که به طور مستقیم در مورد تواضع وارد شده است، تمامی آیاتی که مؤمنین را از تکبر منع کرده اند و متکبران را مورد نکوهش قرار داده اند نیز در واقع به این صفت توصیه می کنند.

تواضع یکی از صفات بندگان شایسته خداست: « وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا ؛ بندگان واقعى خداى رحمان کسانى اند که روى زمین با خشوع گام برمى دارند(در معاشرت با مردم فروتنى مى کنند و در برابر خدا خاضعند) و هنگامى که نادانان با سخنى جاهلانه آنان را خطاب مى کنند، در پاسخ، سخنى مسالمت آمیز بر زبان مى آورند».(۱)

مؤمنین، هم نسبت به خداى تعالى تواضع و تذلّل دارند و هم نسبت به مردم چنین اند؛ چون تواضع آنان مصنوعى نیست و به واقع در اعماق دل، افتادگى و تواضع دارند ، ناگزیر نه نسبت به خدا استکبار مى ورزند و نه در زندگى مى خواهند که بر دیگران استعلا کنند و بدون حق، دیگران را پایین تر از خود بدانند و هرگز براى به دست آوردن عزت موهومى که در دشمنان خدا مى بینند، در برابر آنان خضوع و اظهار ذلت نمى کنند.

مرحوم نراقى در «معراج السعاده» در تعریف تواضع مى گوید: «تواضع عبارت است از شکست نفسى که نگذارد آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند و لازمه آن کردار و گفتار چندى است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان مى کند»

قومی که خدا را یاری می کنند!

قرآن تواضع و نرم خویی با مؤمنان را از نشانه های قومی ذکر کرده است که یاری کننده دین خدا هستند و خدا را دوست دارند و خدا نیز آنها را دوست دارد: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ مَن یَرْتَدَّ مِنکُمْ عَن دِینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّهٍ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّهٍ عَلَى الْکَافِرِینَ یُجَاهِدُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَ لاَ یَخَافُونَ لَوْمَهَ لآئِمٍ ذَلِکَ فَضْلُ اللّهِ یُؤْتِیهِ مَن یَشَاء و َاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ ؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، هر کس از شما از دین خود برگردد و به کفر گراید بداند که دین خدا بى یاور نمى ماند، زیرا دیرى نمى گذرد که خداوند مردمى را مى آورَد که آنان را دوست مى دارد و آنان نیز او را دوست مى دارند؛ در برابر مؤمنان فروتن اند و به آنان مهر می ورزند ولى بر کافران سرافرازند؛ در راه خدا پیکار مى کنند و در کارهایشان از سرزنش هیچ سرزنش کننده اى بیم ندارند. این فضل خداست که به هر کس بخواهد عطا مى کند و خدا بخششى گسترده و فضلى بى پایان دارد و به کسانى که درخور بخشش اند داناست».(۲)

«اذلّه» از «ذل»، به معناى نرمى است، نه از «ذل» به معناى خوارى و از ابن عباس نقل می کند که اینها مردمى هستند که براى اهل ایمان مانند پسر نسبت به پدر و بنده نسبت به مولى و براى اهل کفر، مانند درندگان نسبت به شکار خود هستند.(۳)

مرحوم نراقى در «معراج السعاده» در تعریف تواضع مى گوید: «تواضع عبارت است از شکست نفسى که نگذارد آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند و لازمه آن کردار و گفتار چندى است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان مى کند».

تعبیر به «فروتنى» در فارسى دقیقاً همین معنا را مى رساند و این مسئله از خلال گفتار و رفتار انسان ها نمایان مى شود. به دلیل آن که در حدیث منقول از امام صادق علیه السلام که به حدیث جنود عقل و جهل معروف است، تواضع در مقابل کبر قرار داده شده است، نه در مقابل تکبر؛ باید آن را از صفات نفسانی دانست، چنانکه کبر نیز از صفات نفسانی است و تکبر اظهار کردن این صفت در اعمال و حرکات و گفتارهاست.(۴)

به نام تواضع خود را خار نکنید !

اسلام اجازه نمى دهد کسى به نام تواضع، خود را تحقیر کند و در نظرها سبک و موهون سازد و کرامت انسانى خویش را پایمال کند.

در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده است: « إِنَّ اللّه فَوَّضَ إِلَى المُؤمِنِ اُمورَهُ کُلَّها وَلَم یُفَوِّض إِلَیهِ أَن یَکونَ ذَلیلاً أَما تَسمَعُ اللّه تَعالى یَقولُ: (وَ لِلّهِ العِزَّهُ وَلِرَسولِهِ وَلِلمُؤمِنینَ)؟ فَالمُؤمِنُ یَکونُ عَزیزا وَلا یَکونُ ذَلیلاً قالَ: إِنَّ المُؤمِنَ أَعَزُّ مِنَ الجَبَلِ لأَِنَّ الجَبَلَ یُستَقَلُّ مِنهُ بِالمَعاوِلِ وَالمُؤمِنُ لایُستَقَلُّ مِن دینِهِ بِشَىْءٍ ؛ خداوند اختیار همه کارها را به مؤمن داده اما این اختیار را به او نداده است که ذلیل باشد. مگر نشنیده اى که خداى تعالى مى فرماید: عزت از آن خدا و رسولش و مؤمنین است؟ پس، مؤمن عزیز است و ذلیل نیست . [در ادامه] فرمودند: مؤمن از کوه محکم تر است، زیرا از کوه با ضربات تیشه کم مى شود اما با هیچ وسیله اى از دین مؤمن نمى توان کاست».(۵)

عزت نفس خود را حفظ کنید

با توجه به تعالیم اسلامی، انسان باید در تمامی حالات عزت نفس خود را حفظ کند. عزت نفس به این معناست که انسان ارزش ذاتی خود را بشناسد و آن را با انجام کارهای پست و زشت و تحقیر کردن از بین نبرد. این معنا در برخی از آیات و روایات مورد توجه قرار گرفته است.

امام علی علیه السلام در وصیت به امام حسن علیه السلام فرموده است: « کرِم نَفسَکَ مَن کُلِ دَنیَه وَ اِن ساقَتکَ اِلَی الرَغائبِ فَإِنَکَ لَن تَعتاضَ بِما تَبذُلُ مَن نَفسِکَ عَوِضاً؛ خود را از تن دادن به هر کار پستی گرامی دار اگر چه آن کار تو را به خواسته هایت برساند؛ زیرا در برابر آنچه از شخصیت خود از دست می دهی عوضی دریافت نمی داری».(۶)

درحدیث نبوی آمده است: «اُطْلُبوُا الْحَوائِجَ بِعِزَّه الاَْنْفُسِ ؛ اگر حاجتی به دیگران دارید از آنها بخواهید، ولی با عزت نفس بخواهید ».(۷)این حدیث بیان می کند که برای حاجتی که دارید، خودتان را نزد دیگران پست و ذلیل نکنید ، عزتتان را حفظ کنید. اگر حاجت و نیازی دارید آن را طرح کنید، نیاز خودتان را با قیمت از دست رفتن عزتتان رفع نکنید.

مهم این است که در عین تواضع، شخصیت اجتماعى انسان ضایع نشود و خوار و ذلیل و بى مقدار نگردد. اگر تواضع به صورت صحیح انجام شود، نه تنها چنین اثرى نخواهد داشت؛ بلکه به عکس ارزش او در جامعه بالاتر مى رود. به همین دلیل در روایات اسلامى از امام على علیه السلام آمده است: « بِالتَّوَاضُعِ تَکُونُ الرَّفْعَهُ؛ تواضع انسان را بالا مى برد».(۸) حقیقت این است که تعریف تواضع از نشانه هاى آن جدا نیست؛ زیرا یکى از بهترین راه هاى تعریف یک موضوع، ذکر نشانه هاى گوناگون آن است.

پی نوشت ها :

۱٫فرقان:۶۳

۲٫مائده:۵۴

۳٫ ترجمه مجمع البیان، ج۷، ص۷۸

۴٫ معراج السعاده، ص ۳۰۰

۵٫ التهذیب، ج۶، ص۱۷۹

۶٫نهج البلاغه، نامه ۳۱

۷٫کنزالعمال، ج۶، ص ۵۱۸

۸٫ غرر الحکم، ج ۷، ص ۴۰۵

تبیان 

منبع:  http://www.noorportal.net/951/1340/1341/46632.aspx