سعدی شیرازی

مواعظ

ایهاالناس جهان جای تن آسـانی نیسـت              مرد دانا، به جهان داشتن ارزانی نیســت
خفتگان را چه خبر زمزمهٔ مرغ ســحر ؟              حیوان را خبر از عالـم انسـانـی نیســت
داروی تربیت از پیــر طریقت بســــتان               کادمی را بتر از علـت نادانــی نیســــت
روی اگر چند پری چهره و زیبـا باشـــد              نتوان دید در آیینـه که نورانــی نیســــت
شب مردان خدا روز جهــان افروزســـت              روشنان را به حقیقت شب ظلمانی نیست
پنجـهٔ دیـو به بازوی ریاضـــت بشــــکـن               کاین به سرپنجگی ظاهر جسمانی نیست
طاعت آن نیست که بر خاک نهی پیشانی             صدق پیش آر که اخلاص به پیشانی نیست
حذر از پیروی نفس که در راه خدای                  مردم افکن‌تر ازین غول بیابانـی نیســت
عالم و عابد و صوفی همه طفلان رهند              مرد اگر هست بجز عارف ربانی نیسـت
با تو ترسم نکند شاهد روحانــی روی                کالتماس تو بجز راحت نفسانی نیســت
خانه پرگندم و یک جو نفرستاده به گور               برگ مرگت چو غم برگ زمستانی نیســت
ببری مال مســلمان و چو مـالت ببرند                بانگ و فریاد برآری که مسـلمانی نیســت
آخری نیسـت تمنای ســر و ســامان را                سر و سامان به از بیسر و سامانی نیست
آن کس از دزد بترسد که متاعـی دارد               عارفان جمع بکردند و پریشانی نیســـت
وانکه را خیمه به صــحرای فراغت زده‌اند             گر جهان زلزله گیرد غم ویرانی نیســـت
یک نصـــیحت ز سر صدق جهانی ارزد                مشنو ار در سخنم فایده دو جهانی نیست
حاصــل عمر تلف کرده و ایام به لـغـو               گذرانیده، بجز حیف و پشیمانی نیست
سـعدیا گرچه سـخندان و مصـالح گویـی             به عمل کار برآید به سخندانـی نیست
تا به خرمن برسد کشت امیدی که تراست           چـارهٔ کـار بجـز دیـدهٔ بارانـی نیســـت
گـر گــدایی کنـی از درگـه او کـن باری            که گدایان درش را سر سلطانی نیست
یارب از نیست به هست آمدهٔ صنع توایم              وانچه هست از نظر علم تو پنهانی نیست
گر برانی و گـرم بنـدهٔ مخلــص خـوانـی             روی نومیدیم از حضرت سلطانی نیست
نـاامید از در لطـف تو کجا شــاید رفت؟              تو ببخشــای که درگاه تو را ثانی نیست
دست حسرت گزی ار یک درمت فوت شود          هیچت از عمر تلف کرده پشیمانی نیست

***

روزی که زیر خاک تن ما نهـان شــــود                وانها که کرده‌ایم یکایک عیــان شــود
یارب به فضل خویش ببخشـای بنده را               آن دم که عازم سفر آن جهــان شود
بیچاره آدمی که اگر خود هــزار ســــال              مهلــت بیابد از اجـل و کامــران شود
هم عاقـبـت چو نوبت رفتـن بدو رسد                 با صدهزار حسرت از اینجا روان شود
فـــریـــاد از آن زمان که تن نازنین ما                  بر بســتر هوان فتد و ناتـــوان شـــود
اصـــحاب را ز واقعــهٔ ما خــبـــــر کننــد                هر دم کسی به رسم عیادت روان شود
و آن کس که مشفقست و دلش مهربان ماست           در جــســتــن دوا به بر ایــن و آن شود
وانگه که چشــم بر رخ ما افکنـد طبـیـــب             در حـــال ما چو فـکر کند بدگمان شود
گوید فلان شراب طلب کن که سود تست            ما را بدان امیـد بســی در زیـان شود
شاید که یک دو روز دگر مانده عــمــر ما               وآن یک دو روز بر سر سود و زیان شود
یاران و دوستان همه در فکــر عاقــبـــت               کاحوال بر چگونه و حال از چه سان شود
تا آن زمان که چهره بگردد ز حال خویش             و آن رنـگ ارغــوانـــی ما زعفـران شود
و آن رنج در وجود به نوعی اثر کنــد                کز لاغری بســان یکی ریسمان شود
در ورطهٔ هلاک فتد کشــتـی وجــود              نیز از عمل بمانـد و بی‌بادبان شــــود
آمد شد ملائکه در وقت قبض روح                  چون بنگریم دیدهٔ ما خون‌فشان شــود
باید که در چشیدن آن جـام زهرناک               شــیرینـی شهادت ما در زبان شــود
یا رب مدد ببخش که ما را در آن زمان             قول زبان، موافق صــدق جنـان شود
ایــمان ما ز غــارت شــیـطان نگــاه دار            تا از عذاب خشم تو جان در امـان شود
فی‌الجمله روح و جسم ز هم متفرق شوند          مـــرغ از قفــس برآید و در آشیان شود
جان ار بود پلید شود در زمین فرو            ور پــاک باشد او زبر آسمان شود
آوازه در سرای در افتد که خواجه مرد           وز بم و زیر، خانه پر آه و فغان شود
از یک طرف غلام بگرید به های های           وز یک طرف کنیز به زاری کنان شود
در یتیم گــوهــر یکدانه را ز اشــک            جزع دو دیده پر ز عقیق یمان شود
تابوت و پنبه و کفن آرند و مرده شوی         اوراد ذاکـــران ز کران تا کران شــود
آرند نعش تا به لب گور و هر که هست         بعد از نـمــــاز باز سـر خانمان شود
هر کس رود به مصلحت خویش و جسم ما         محبوس و مستمند در آن خاک‌دان شود
پـس منـکر و نکیر بپرســنـد حـال مـا            وین جمله حکمها ز پی امتحان شود
گر کرده‌ایم خیر و نماز و خلاف نفس           آن خاک‌دان تیره به ما گلستان شود
ور جرم و معصیت بود و فسق کار ما          آتش در اوفتد به لحد هم دخان شود
یک هفته یا دو هفته کم و بیش صبح و شام         با گریه دوست همدم و هم‌داستان شود
حلوا سه چار سخن شب جمعه چند بار         بهر ریا به خانهٔ هر گورخوان شـــود
وان همسر عزیز که از عده دست داشت         خواهـد که باز بســتهٔ عقــد فلان شود
میراث گیر کم خرد آید به جست و جوی            پس گفت و گوی بر سر باغ و دکان شود
نامی ز ما بمـاند و اجـزای ما تـمــام             در زیر خاک با غم و حسرت نهان شود
و آنگه که چند ســال برین حال بگذرد            آن نام نیز گم شود و بی‌نشان شود
و آن صورت لطیف شود جمله زیر خاک           و آن جسم زورمند کفی استخوان شود
از خـــاک گـورخــانهٔ ما خشـــتـها پــزند           و آن خاک و خشت دست کش گل گران شود
دوران روزگــار به ما بگــذرد بســی           گاهی شود بهار و دگر گه خزان شود
تا روز رستخــیز که اصنــاف خلــق را         تن‌ها ز بهر عرض قریــن روان شــود
حــکم خــدای عزوجــل کـائـنـات را             در فصل هر فصیله به کلی روان شود
از گفتن و شــنیدن و از کـرده‌های بـد          در موقف محاسبه یک یک عیان شود
میزان عدل نصب کنند از برای خـــلق             یک سر سبک برآید و یک سر گران شود
هر کس نگه کند به بد و نیک خویشتن           آنجا یکی غمین و یکی شادمان شود
بندند باز بر سـر دوزخ پل صــراط               هر کس ازو گذشت مقیم جنان شود
و آن کس که از صراط بلرزید پای او            در خواری و عذاب ابد جاودان شــــود
اشرار را حــرارت دوزخ کند قبول               و احرار را عنایت حق سایبان شــود
بس روی همچو ماه ز خجلت شود سیاه          بس قد همچو تیر ز هیبت کمان شود
بس شخص بینوا که ورا از علو قدر                عشرت سرای جنت اعلی مکان شود
بس پیر مستمند که در گلشــن مراد             بوی بهـشـــت بشنود و نوجوان شود
مسکین اسیر نفس و هوا کاندران مقام         با صـــد هــزار غصه قرین هوان شود
برگی که از برای مطیعان کشد خــدای            عاصی چگونه در خور آن برگ خوان شود
خرم دلی که در حرم‌آباد امن و عیش               حق را به خوان لطف و کرم میهمان شود
این کار دولتســت ندانـد کســی یقین             سعدی یقین به جنت و خلدت چه سان شود


*****

خوشست عمر دریغا که جاودانی نیست              پس اعتماد بر این پنج روز فانی نیست
درخت قد صنوبر خـــرام انــســــان را                مـدام رونق نوباوهٔ جـوانــی نیســـت
گلیست خرم و خندان و تازه و خوشبوی              ولیک امید ثباتش چنانکه دانی نیست
دوام پرورش اندر کنــار مـادر دهـــــر                  طمع مکن که درو بوی مهربانی نیست
مباش غره و غافل چو میش سر در پیش            که در طبیعت این گرگ گله‌بانی نیست
چه حاجتست عیان را به استماع بیان؟            که بی‌وفایی دور فلک نهانی نیسـت
کدام بــاد بهــــاری وزید در آفــــــاق               که باز در عقبش نکبتی خزانی نیست؟
اگر ممالک روی زمین به دسـت آری              بهای مهلت یک روزه زندگانی نیست
دل ای رفیق درین کاروانســرای مبند                که خانه ساختن آیین کاروانی نیســت
اگر جهان همه کامست و دشمن اندر پی             به دوستی که جهان جای کامرانی نیست
چو بت‌پرست به صورت چنان شدی مشغول          که دیگرت خبـــر از لذت معانی نیست
طریق حق رو و در هر کجا که خواهی باش        که کنج خلوت صاحبدلان مکانی نیست
جهان ز دست بدادند دوسـتـان خـــــدای              که پای بند عنا، جز جهان ستانی نیست
نـگــاه دار زبـان تا به دوزخــــت نبرد                که از زبان بتر اندر جهان زیانی نیست
عمل بیار و علم بر مکن که مردان را                  رهی سلیم‌تر از کوی بی‌نشانی نیسـت
کف نیــاز به درگـــــاه بــی‌نیـــــاز برآر                که کار مرد خدا جز خدای خوانی نیست
مخور چو بی‌ادبان گاو و تخم کایشان را           امید خرمن و اقبال آن جهانی نیســت
مکن که حیف بود دوســـت برخود آزردن             علی‌الخصوص مر آن دوست را که ثانی نیست
چه سود ریزش باران وعظ بر سر خلــق             چو مرد را به ارادت صدف دهانی نیســـت
زمین به تیغ بلاغت گرفته‌ای ســعـــدی               سپاس دار که جز فیض آسمانی نیســت
بدین صفت که در آفاق صیت شعر تو رفت           نرفت دجله که آبش بدین روانی نیســت
نه هــر کـه دعــــوی زورآوری کند با ما               به سر برد، که سعادت به پهلوانی نیست
ولی به خواجهٔ عطار گو، ستایش مشک                مکن که بوی خوش از مشتری نهانی نیست

سعدی
تو را ز دست اجل کی فرار خواهد بود                    فرارگـــاه تو دارالقــرار خــواهــد بود
اگر تو ملک جهان را به دســـت آوردی                    مباش غره که ناپایدار خواهـــد بود
به مال غره چه باشی که یک دو روزی بعد                 همه نصیبهٔ میراث خوار خواهد بود
تو را به تخته و تابــوت درکشند از تخت                     گرت خزانه و لشکر هزار خواهد بود
تو را به کنج لحد ســـالها بباید خـفــت                      تن تو طعمهٔ هر مور و مار خواهد بود
اگر تو در چمن روزگار همچــــو گلی                     دمیده بر سر خاک تو خار خواهد بود
نیازمندی یـــاران نـداردت ســــودی                      مگر عمل که تو را باز یار خواهد بود
بسا سوار که آنجا پیاده خــواهـد شد                  بسا پیاده که آنجا سوار خواهد بود
بسا امیر که آنجا اسیر خــواهـد شد                   بسا اسیر که فرمانگذار خواهد بود
بسا امام ریایی و پیــشــوای بــــزرگ                   که روز حشر و جزا شرمسار خواهد بود
چرا ز حال قیـامـت دمـی نیندیشـی                      که حال بیخبران سخت زار خواهد بود
بهشـــت می‌طلبی، از گنه نپرهیزی؟                    بهشـــت منزل پرهیزگار خواهد بود
گذر ز باطل و مردانه حق‌پرستی کن                    ز حق‌پرستی بهتر چه کار خواهد بود؟
بســــاز چارهٔ رفتن که رهروان رفتند                     که سعدی از تو سخن یادگار خواهد بود
به قطره قطره حرامت عذابت خواهد بود                به ذره ذره حلالــت شمار خواهد بود

****

خوشست عمر دریغا که جاودانی نیست

پس اعتماد بر این پنج روز فانی نیست

درخت قد صنوبر خـرام انســــان را

مـدام رونق نوباوهٔ جـوانــی نیســـت

گلیست خرم و خندان و تازه و خوشبوی

ولیک امید ثباتش چنانکه دانی نیست

دوام پرورش اندر کنار مـادر دهــــر

طمع مکن که درو بوی مهربانی نیست

مباش غره و غافل چو میش سر در پیش

که در طبیعت این گرگ گله‌بانی نیست

چه حاجتست عیان را به استماع بیان؟

که بی‌وفایی دور فلک نهانی نیسـت

کدام بــاد بهــاری وزید در آفــــاق

که باز در عقبش نکبتی خزانی نیست؟

اگر ممالک روی زمین به دسـت آری

بهای مهلت یک روزه زندگانی نیست

دل ای رفیق درین کاروانســرای مبند

که خانه ساختن آیین کاروانی نیســت

اگر جهان همه کامست و دشمن اندر پی

به دوستی که جهان جای کامرانی نیست

چو بت‌پرست به صورت چنان شدی مشغول

که دیگرت خبر از لذت معانی نیست

طریق حق رو و در هر کجا که خواهی باش

که کنج خلوت صاحبدلان مکانی نیست

جهان ز دست بدادند دوسـتـان خـــــدای

که پای بند عنا، جز جهان ستانی نیست

نـگــاه دار زبـان تا به دوزخــــت نبرد

که از زبان بتر اندر جهان زیانی نیست

عمل بیار و علم بر مکن که مردان را

رهی سلیم‌تر از کوی بی‌نشانی نیسـت

کف نیاز به درگـــاه بــی‌نیـــاز برآر

که کار مرد خدا جز خدای خوانی نیست

مخور چو بی‌ادبان گاو و تخم کایشان را

امید خرمن و اقبال آن جهانی نیســت

مکن که حیف بود دوست برخود آزردن

علی‌الخصوص مر آن دوست را که ثانی نیست

چه سود ریزش باران وعظ بر سر خلق

چو مرد را به ارادت صدف دهانی نیست

زمین به تیغ بلاغت گرفته‌ای سعدی

سپاس دار که جز فیض آسمانی نیســت

بدین صفت که در آفاق صیت شعر تو رفت

نرفت دجله که آبش بدین روانی نیســت

نه هر که دعوی زورآوری کند با ما

به سر برد، که سعادت به پهلوانی نیست

ولی به خواجهٔ عطار گو، ستایش مشک

مکن که بوی خوش از مشتری نهانی نیست

*****

تو را ز دست اجل کی فرار خواهد بود

فرارگاه تو دارالقرار خواهد بود

اگر تو ملک جهان را به دست آوردی

مباش غره که ناپایدار خواهد بود

به مال غره چه باشی که یک دو روزی بعد

همه نصیبهٔ میراث خوار خواهد بود

تو را به تخته و تابوت درکشند از تخت

گرت خزانه و لشکر هزار خواهد بود

تو را به کنج لحد سـالها بباید خـفــت

تن تو طعمهٔ هر مور و مار خواهد بود

اگر تو در چمن روزگار همچــو گلی

دمیده بر سر خاک تو خار خواهد بود

نیازمندی یـاران نداردت ســــودی

مگر عمل که تو را باز یار خواهد بود

بسا سوار که آنجا پیاده خــواهـد شد

بسا پیاده که آنجا سوار خواهد بود

بسا امیر که آنجا اسیر خــواهـد شد

بسا اسیر که فرمانگذار خواهد بود

بسا امام ریایی و پیشــوای بـــزرگ

که روز حشر و جزا شرمسار خواهد بود

چرا ز حال قیـامـت دمـی نیندیشـی

که حال بیخبران سخت زار خواهد بود

بهشت می‌طلبی، از گنه نپرهیزی؟

بهشت منزل پرهیزگار خواهد بود

گذر ز باطل و مردانه حق‌پرستی کن

ز حق‌پرستی بهتر چه کار خواهد بود؟

بســاز چارهٔ رفتن که رهروان رفتند

که سعدی از تو سخن یادگار خواهد بود

به قطره قطره حرامت عذابت خواهد بود

به ذره ذره حلالــت شمار خواهد بود